پریانِ زندانی در سطور تکراری

متاسفانه  اندک اند منابع و مراجعی که در باب و باره ژانرفانتزی، علمی تخیلی و وحشت باشند. و اگر بخواهیم ادبیات فانتزی را از سینما ونقاشی این ژانر جدا کنیم، این منابع و کتاب ها به مراتب کمتر هم می شوند. لذا درپرونده رمان فانتزی، به معرفیِ معدود آثارِ قابل رجوع در این ژانرها برای مخاطبانو به خصوص نویسندگان و پژوهشگران می پردازیم و اندکی از جان مایه این کتاب ها رابازخوانی می کنیم.

برایشروع "ریخت شناسی قصه های پریان" اثر ولادیمیر پراپ را در دست گرفتیم.کتابی که در سال 1396 برای چهارمین بار توسط انتشارات توس منتشر شد.

ولادیمیرپراپ، محقق فرمالیست و روس تبار با جمع آوری حدود صد قصه پریان روسی به تحقیق وکنکاشتی عمیق درباره قصه های فولکلور پریان می پردازد و آن ها را با جزئیاتی بسیارتجزیه و تحلیل می کند. هرچند به گفته خود او، اگر این قصه ها که پراپ آن ها راموادِ بررسی و تحقیق خود می خواند بیشتر بود، بهتر و کامل تر می توانست نتیجه گیریکند و مبانی این دست از قصه ها را از دلشان بیرون بکشد.
پراپ چندین سال برای بررسی این داستان ها زمان صرف کرد و در آخر، ماحصل کار خود رادر دانشگاه در معرض نقدهای تند اساتید و منتقدین قرار داد که به خاطر تغییرات فکریکه  در آن زمان و از شروع تا پایانِ کارپراپ ایجاد شده بود،  او و کارش را نقد وتحریم کردند. جدای از تمام این بحث ها، صرف این زمان و انرژی و دغدغه برای بررسیداستان های پریان از جانب پراپ قابل ستایش است. کاری که اگر کسی در کشور خودمانانجام دهد چندان مورد تشویق و استقبال و حمایت قرار نخواهد گرفت.

پراپدر نهایت کار خود، توانست به نحوی به فرموله کردن داستان های پریان، با توجه بهموادی که در دست داشت، برسد و نشان دهد که این داستان ها با وجود جزئیاتی متفاوتاز هم، کلیات و شاکله ای شبیه به یکدیگر دارند و بسیاری موارد در بین ایشان مشترکاست.
پراپ می گوید:" بیش از صدسال نیست که به گردآوری قصه پرداخته شده است.گردآوری قصه در عهدی آغاز شد که تجزیه و تلاشی آن ها شروع شده بود. این واقعیت کهقصه های از لحاظ ساختمان دست نخورده و خراب نشده را فقط می توان در میان روستاییانپیدا کرد، کار را کاملا پیچیده و دشوار می سازد. آن هم روستاییانی که کمتر تحتتاثیر عوامل تمدنی جدید قرار گرفته باشند."

بااین حال او با در دست داشتن مواد محدود خود قسمت های مختلف داستان های پریان راطبقه بندی و کرد و با توجه به نقش هر کدام در داستان و ترتیب بیان شدنشان آن ها رامرتب کرد. همچنین نمودگارهایی هم برای داستان ها تهیه کرد و ترتیب و حضور بخش ها ورشته های پیوند دهنده اصلی داستان های پریان را در آن مشخص کرد.

قصههای پریان را می توان به نحوی مادرِ داستان های فانتزی امروزی دانست. در حالی کهقصه های پریان بیشتر نقل می شدند و داستان های فانتزی نگاشته. قصه های پریان برپایه زادبوم و فرهنگ و دغدغه های مردم بنا می شدند و داستان های فانتزی با اینکهاین ویژگی را هم می توانند در خود داشته باشند، سعی در فرامرز بودن دارند و میخواهند هرکس در هر بوم و فرهنگی مخاطب داستان باشد.
دیگر اینکه علت شکل گیری قصه های پریان و نیازی که محرک نقل این قصه ها شدندمتفاوت است از جنس نیازی که امروزه داستان های فانتزی برپایه آن ها شکل می گیرند.
با این حال، قصه های پریان حتی اگر در جایگاه مادریِ داستان های فانتزی نباشد،خواهری بزرگتر برای فانتزی های امروز است و شناخت این داستان ها و ویژگی هایشان برهر فانتزی نویس، واجب.

پراپ  درباره مبنای فکری اش درباره فولکلور و الگوهایساختاری این ادبیات که به نحوی محرک او برای این پژوهش اند اینگونه می نویسد:

"اگر ما بتوانیم الگوهای ساختاری موجود در یک موضوع، یا یک نوع فولکلوریک راجدا و توصیف کنیم، ممکن است بتوانیم راهی به شناخت ماهیت فرهنگ مربوط به آن به طورکلی، و هم چنین به مقولات شناسایی، تعهدات آرمانی و رفتار واقعی مردمانی که در آنفرهنگ شریک اند، باز کنیم. زیرا یکی از هدف های تجزیه و تحلیل های ساختاریفولکلور، یا هریک از انواع گوناگون پدیده های فرهنگی دیگر همچون زبان و ادبیات وغیر آن یقینا آگاه شدن از جهان بینی نهفته در پشت این پدیده هاست.

آنچهفولکلورشناس باید پی جویی کند شناخت تیپ های محلی، قومی، ارتباط دادن این تیپ هایقومی  با منش، آرمان و جهان بینی آن قوماست. اما شرط لازم و پیش بایست برای این کار و نخستین گام همانا تجزیه و تحیلیلمواد، جدا ساختن و تعریف واحدهای ساختاری، و شناخت الگوهای ترکیبی این ساختارهاست.

تجزیهو تحلیل ساختاری تا آن حد که صورت اساسی متون فولکلوریک را به ما می نمایاند یکتکنیک قوی در قوم شناسی توصیفی است. اما این صورت اساسی را باید سرانجام به فرهنگیا فرهنگ هایی که در آن یا آنها یافت شده است، پیوند داد. {و} الگوهای فرهنگی خودرا معمولا در انواع و اقسام مواد فرهنگی متجلی می سازند.

اینراست است که بعضی چیزها را نمی توان به صورتی که مطلوب عامه مردم باشد، عرضه داشت.در این کتاب از این گونه چیزها بسیار است. با وجود این، احساس می کنم که این تحقیقدر شکل حاضرش برای هر دوستدار قصه ای درخور فهم است به شرط آنکه خواستار آن باشدکه نویسنده را در هزار پیچ بسدیسی قصه که در پایان بر وی به صورت یک تکدیسی حیرتانگیز نمایان خواهد شد قدم به قدم دنبال کند."

او ازجانب  پروفسور وولکف، استاد دانشگاه ادسابیان می کند:
" قصه تخیلی دارای پانزده مضمون است:
1. درباره آنان که بیدادگرانه مورد تعقیب و آزار قرار گرفته اند.
2. درباره قهرمان- ابله
3. درباره سه برادر
4. درباره اژدها کشندگان
5. درباره به دست آوردن عروس
6. درباره دوشیزه دانا
7. درباره آنان که افسون یا طلسم شده اند
8. درباره دارندگان طلسم
9. درباره دارندگان اشیاء جادویی
10. درباره ن بی وقا
و غیره.   

ومطابق رده بندی آرن، قصه های پریان اینچنین به مقولات زیر تقسیم بندی می شوند:
1. دشمن فوق طبیعی
2. شوهر(یا زن) فوق طبیعی
3. کار فوق طبیعی
4. یاری دهنده فوق طبیعی
5. شی ای جادویی
6. قدرت یا دانش فوق طبیعی
7. موتیف های فوق طبیعی دیگر
{ولادیمیر پراپ موتیف را چنین تعریف می کند: موتیف نه تک جمله ای و نه غیرقابلتجزیه است. یک مضمون زنجیره ای از موتیف ها است. یک موتیف به یک مضمون تحویل میپذیرد. موتیف ساده ترین واحد روایی است.}

هرعنصری از قصه که می تواند عملیاتی را سبب شود، می تواند به یک داستان مستقل تحولپذیرد، و یا می تواند سبب پیدایش قصه جدیدی گردد.  
حوزه های عملیاتی زیر در قصه وجود دارند:

1-  حوزه عملیات شریر؛ شرارت، جنگ، یا هرصورت دیگری از کشمکش با قهرمان، تعقیب
2- حوزه عملیات بخشنده یا فراهم آورنده. متشکل از آماده شدن برای انتقال یک شیء یاعامل جادویی، دادن یک عامل جادویی به قهرمان.
3-  حوزه عملیات یاریگر. متشکل از انتقالمکانی قهرمان، جبران و التیام مصیبت یا کمبود، رهایی از تعقیب، حل کردن یا انجامدادن امری دشوار، تغییر شکل قهرمان.
4-  حوزه عملیات یک شاهزاده خانم (شخص موردجست و جو) و پدرش. واگذاشتن کاری دشوار بر عهده قهرمان. داغ زدن یا نشان کردن.رسوا ساختن یا فاش کردن. بازشناختن. مجازات شریر دوم. عروسی.
شاهزاده خانم و پدرش را دقیقا نمی توان بر پایه خویشکاری ها از یکدیگر جدا ساخت.بیشتر وقت ها این پدر است که انجام کارهای دشوار را از خواستگار دخترش طلب می کند.و نیز اغلب اوست که قهرمان دروغین را مجازات می کند، و یا فرمان می دهد تا او راتنبیه کنند.
5-  حوزه عملیات گسیل دارنده. حادثه پیونددهنده.
6-  حوزه عملیات قهرمان. رفتن به جست و جو.واکنش دربرابر درخواست های بخشنده. عروسی. خویشکاری نخست صفت قهرمان جستجوگر است.قهرمان قربانی خویشکاری های باقی مانده را انجام می دهد.
7- حوزه عملیات قهرمان دروغین.

در نتیجه قصه وجود هفت شخصیت را اثبات می کند."

اینطبقه بندی ها و نظم بخشی به بخش های داستان، علاوه بر کشف یکسانی جنسِ اتفاقاتی کهدر داستان های پریان می افتد، کار را برای داستان نویسان آسان تر می کند کهبتوانند به راحتی یک داستان پریان بنویسند. که البته طبیعی است که علاوه براستفاده از این کتاب، نویسنده باید به ابزار و اطلاعات دیگری نیز در حوزه قصه هایپریان دسترسی و اشراف داشته باشد. این مهم را نیز باید در نظر گرفت که پراپ، ایننتایج را با توجه به مواد و داستان هایی که در دست داشت به دست آورد و با در نظرگرفتن فرهنگی که داستان ها در بستر آن شکل گرفته اند که همان فرهنگ روس است. اگرپراپ داستان های پریان را از کشورهای مختلف جمع آوری کرده بود و با در نظر گرفتنهمه خواستگاه ها و فرهنگ ها به این نتایج می رسید، برای استفاده قابلیت اتکایبیشتر داشت، اما اکنون، پیش از استفاده نهایی و مستقیم، باید این تطابق را در نظرگرفت و نویسنده ای که به این اثر برای نگارش داستان خود رجوع می کند، باید بهویژگی های داستان های فولکلور و پریان میهن خود و فرهنگی که در آن قلم می زند توجهداشته باشد و با قرار دادن این فرهنگ و موادِ داستانیِ بومی در یک کفه و نتیچهگیری ها و  نمودگارهای پراپ در کفه دیگرشروع به نگارش واژگان خود کند. پراپ خود درباره آسانی نگارش قصه های پریان با تکیهبر نتیجه گیری های کار خود چنین می گوید:
"قصه پریان داستانی است که بر پایه تناوب خویشکاری هایی که برشمردیم به صورتهای مختلف، و نیامدن بعضی از آن ها و تکرار برخی دیگر ساخته شده است. {پراپکوچکترین جزء سازای قصه های پریان را "خویشکاری" function می نامد وخویشکاری را به عمل و کار یک شخصیت از نقطه نظر اهمیتش در پیش برد قصه تعریف میکند.} با چنین تعریفی اصطلاح پریان مفهوم خود را از دست می دهد، زیرا بسیار آسانمی توان تصور کرد که چگونه می شود یک قصه پریان شگفت آور و خیال انگیز را به طریقیکاملا متفاوت ساخت. "
لذا "ریخت شناسی قصه های پریان" برای مخاطب  این ژانر و ژانر فانتزی می تواند جالب، و براییک پژوهشگر و نویسنده کاربردی، مهم و منبعی برای مراجعه است.

الحمدللهرب العالمین