جلوه هایی از هنر تصویرآفرینی در نهج البلاغه، بخش دوم

بخشدوم:
پرداخت به کتاب جلوه هایی از هنر تصویر آفرینی در نهج البلاغه
ابتدا فهرست کتاب را به طور خلاصه مرور کنیم:

مباحث مقدماتی، تعریف تصویر، نقش مهم تصویرگرایی در حیات بخشیدن به معانی،تصویرگرایی در نهج البلاغه، تجسیم بخشیدن به حقایق دینی، حالات روحی انسان ها،امور روحی و معنوی، مفاهیم و موضوعات گوناگون، تشخیص، تخیل، روش های تصویر آفرینیدر نهج البلاغه ، تصویر پردازی با واژه ها و کلمات زنده ، تشبیه، استعاره، کنایه ونمونه هایی از هر کدام، توصیفات دقیق، شیوه ی محاوره و گفت و گو، گفت وگوهایگوناگون در صحنه هایی بدیع، تقابل و رویارویی صحنه ها با یکدیگر، روش نمایشی، بهرهگیری  از سجع و کلام آهنگین ، تصاویری چنداز موضوعات اعتقادی نهج البلاغه، ذات بی همتای الهی در تعابیر بی مانند حضرتعلی(ع)، تصاویری چند از اوصاف الهی، تصویرهایی شگفت از معاد و جهان آخرت، اسلام وایمان در قالب تصاویری بدیع، تصاویری چند از موضوعات اخلاقی و تربیتی، سیمای دنیا،سیمای زهد و تقوا، تصویری گویا از رابطه ی آخرت با دنیا، فضایل اخلاقی در تصاویرنهج البلاغه ، تصویری گویا از نفاق، آثار شوم طمع، پیامد ستیزه جویی ، ترسیم چهرهی واقعی عبادت، سیمای آثار عبادت، نماز در تابلویی جذاب، روزه، حج ، تصاویری اززمین، آسمان، کوه ها، بادها، ابرها، امواج آب، شگفتی های خلقت طاووس، خلقت شگفتخفاش ، تصاویری از وحدت و تفرقه، آزمایش و ابتلای جوامع، چهره های رنگارنگ فتنهها، رهبری و نقش آن، جهاد ،عاقبت اقوام پیشین، دورنمایی از عصر جاهلیت، مبارزات وجنگ های صدر اسلام، حوادث اسفبار پس از رحلت رسول خدا، بیعت شورانگیز مردم با علی(علیه السلام) ، تصاویری چند از پیشگویی های امام (ع)، فتنه های امویان و تصاویری ازچهره های کریه آنان، بردگان شورشی به رهبری صاحب زنج، فتنه مغول، شهری در زیر آب،کوفه لگد کوب حوادث، خبر از بروز فتنه هایی رنگارنگ، ظهرور منجی بشریت، حضرتمهدی(عج) ، سیمای پیامبر(ص)، شمه ای از شمایل علی(ع)، سیمای اهل بیت(علیهماالسلام)، متقین، یاران و پیروان حق، حالات خلفا، بنی امیه، عمروعاص، اصحابجمل، یاران سست عنصر، نحرفان و گمراهان، غفلت زدگان، عالم نمایان، اقسام مختلفانسان ها و حالات آنان، شیطان و ترفند هایش، فرشتگان، قرآن، جلوه هایی ازتصویرآفرینی در ادعیه امام(ع)، نمایه روایات، اعلام، کتابنامه

تجسم بخشیدن به حقایق دینی :
-  "غیب" همچون پرده هایی ترسیم گردیدهکه علم الهی آن ها را یک به یک می شکافد. خ 108

-  " انتقام الهی" همچون داسی به نمایشدر آمده که علف های هرزه ی انسان های ستم پیشه را درو می کند. خ 147

-  "دعا" را در تصویری بدیع در نقش کلیدگنج های خداوند مشاهده می کنیم. نامه 31

تجسم بخشیدن به حالات روحی انسان ها:
-" آرزو در نقش اسبی تصویر گردیده که اگر مهارش را رها کنند، سواره اش را بههلاکت می افکند. ح 19

-"کینه" همچون آتش مشعل در درون کوره ی آهنگری مجسم گردیده است. خ 86

تجسم امور روحی و معنوی
-  " فکر" در پذیرش و انعکاس نقش،همانند آینه ای تابناک مجسم گردیده است. ح 365

-  "علم" را همچون انسانی می بینیم کهعمل را به سوی خود می خواند، اگر پاسخ مثبت شنید نزدش خواهد ماند، و گرنه از آنروی بر می گرداند. ح 366

تجسم بخشیدن به مفاهیم و موضوعات گوناگون
-" بلاهای روزگار" در صحنه ای زنده همچون حیوانی تصویر شده که از شدت خشمدندان به هم می ساید. ح 359

-  " رنج و دردها " همچون گردابی مخوف وجانکاه به تصویر درآمده اند.

-  "عمر انسان"  مانند سفره ای تصویر گردیده که گروهی بر سر آنمی نشینند و در مدت کوتاهی هر چه در آن است می خورند تا خالی شود. خ 113

تشخیص

-  " دنیا " را در نقش عروسی مشاهده میکنیم که با زیور فریب و غرور خود را آراسته است. خ 11

-" دنیا " را در نقش عشوه گری هرزه می بینیم که به روشی هوس انگیز خود رادر معرض تماشا قرار می دهد و هنگامی که دلربایی نمود،  با نخوت تمام پشت می کند. خ 191

-" شب و روز " را به صورت مرکبی می بینیم که انسان ها سوار بر آن به سویاجلشان پیش می روند. نامه 31

- دریکی از تصاویر نهج البلاغه، کسی که به دنیای ناپایدار و هوس های زود گذر دل خوشداشته، همچون فردی به نمایش درآمده که منزلش را بر لبه ی رودخانه ای بنا نموده کهسیلاب، زیر آن را گود کرده و هر لحظه در شرف سقوط است. خ 105

تصویر پردازی با واژه ها و کلمات زنده

- حدو
" فانکم بالساعه تحدوکم حدو اَاجر بشوله " خ 157
در این تصویر مرگ را همچون ساربانی که با آواز مخصوصش، قافله بشری را به سرعت بهسمت مقصد واقعی شان سوق میدهد و لحظه ای از حال این قافله غفلت نمی کند.
" تحدوکم" در لغت از ماده حدو گرفته شده و در اصل به معنای آواز خواندنبرای شتر به منظور سرعت حرکت آن هاست.
ص 36-37 همین – جوهری، الصحاح، ج 6، ص2309

بهرهجستن از فنون بلاغی و آرایه های کلامی

سیدرضی بر این مجموعه نام نهج البلاغه را نهاد، چرا که به روشنی دریافته بود که اینسخنان، طراز فصاحت و بلاغت خواهد بود.

سیدرضی در شرح خطبه 83 می گوید:
برتری نویسندگان و سخنوران در نوشتارها و گفتارهایشان بر پایه دو چیز است :واژگانی که به کار می گیرند و ساختار ها و جمله هایی که از ترکیب واژه ها پدید میآورند.

ص 43همین

نمونه هایی چند از تشبیهات مصور نهج البلاغه

-" ماء وجهک جامد یقطره السوال فانظر عند من تقطره " ح 346
آبروی تو چون یخ جامدی ست که در خواست آن را قطره قطره آب می کند، پس بنگر که آنرا نزد چه کسی فرو می ریزی! "

-" نومهم سهود و کحلهم دموع "  خ2
خوابشان بی خوابی و سرمه های چشمانشان اشک بود "
از نمونه های زیبا در هنر تصویر آفرینی امیرالمومنین (علیه السلام)، همین تشبیهلطیف است که طرفین تشبیه از دو چیز متضاد تشکیل شده است، چیزی مانند اشک که نشاناندوه است به سرمه که نشان شادی ست تصویر شده است.
عبدالرسول چمن خواه، صور خیال در نهج البلاغه، انتشارات نوید شیرازی، شیراز 1384،ص 353- ص 49 همین

استعاره

-" فانّ امامکم عقبه کووداً "  خ204
همانا پیش رویتان گردنه های ست سخت و صعب العبور
در این سخن امام (علیه السلام)،  "عقبه کووداً " را که به معنی گردنه ای ناهموار و صعب العبور در میان  کوه هاست و گذر کردن از آن بسیار به کندی ودشواری صورت می گیرد، برای بیان مراحل سخت و دشوار پس از مرگ استعاره آورده و ازاین طریق، تجسمی زنده و گویا از مخاطرات آن زمان را به نمایش گذاشته است. ص 55همین

نمونه هایی چند از کنایات مصور نهج البلاغه

-  " لالقیت حبلها علی غاربها "  خ 3
مهار شتر خلافت را بر پشتش افکندن کنایه از رها نمودن و بی توجهی به آن.

-" اعرالله جمجمتک "  خ 11
عاریت دادن جمجمه ی خویش به خدا کنایه از آمادگی برای پایمردی و استقامت در راهخدا.

-" فی العین قذی و فی الحلق شجا " خ3
خار در چشم و استخوان در گلو، تجسم بخش شدت غم و اندوه .

توصیفات دقیق
توصیفدقیق هر چیز،  حاصل تامل و اندیشه و نگاهدقیق و عمیق در آن چیز است. از همین روست که توصیفات دقیق و همه جانبه و ترسیمجزئیات یک موضوع، به روشنی از خلاقیت و تیز هوشی و فراست و نبوغ نویسنده یا گویندهپرده بر می دارد.
اصولا همه ی افرادی که در تاریخ بشریت به عنوان دانشمند و نابغه شناخته شده اند،دارای یک ویژگی مشترک بوده اند و آن این که به پدیده های اطراف خود نگاهی دقیق وموشکافانه داشته اند و آنچه را که دیگران به سادگی و سطی نگر از کنارش می گذرند،اینان در زیر ذره بین اندیشه ی خود قرار داده و با تحلیل و توصیف دقیق آن، همگانرا متوجه خلقت شگفت و اسرارآمیز آن پدیده می کنند.   ص 69

شیوه محاوره و گفت و گو
یکیاز شیوه های کارآمد در به تصویر کشیدن صحنه ها و تجسم بخشیدن مفاهیم، روش محاوره وگفت و گوست. این روش تاثیر بسزایی در برانگیختن عواطف مخاطبان و ایجاد کشمکش هایروحی در آن ها دارد. اساسا شخص در گفت وگوی با دیگران یا با خود، انگیزه ها وتمایلات شخصی و کشمکش ها یا آرامش خود را نشان می دهد که روایت یا شرح رخدادها ونقل آن برای دیگران از چنین امکان و توانایی بی بهره است.
بستانی، اسلام و هنرف ص 203 – ص 71-72 همین

گفت و گوهای گوناگون در صحنه هایی بدیع
گفت وگو با مردگان در خطبه 221 و حکمت 130
گفت و گو با دنیا در نامه 45 و حکمت 77
گفت و گو با خود ( حدیث نفس ) در نامه 45
گفت و گو با شهر کوفه و بصره در خطبه 25 و 102

تقابل و رویارویی صحنه ها با یکدیگر
ویژگیطبیعی انسان، به گونه ای ست که اشیا را از راه مقایسه با هم و مقایسه با نقطه مقابلشانمی شناسد و اکر نقطه مقابل نباشد، نمی تواند آن ها را بشناسد، گرچه در کمال ظهورباشد. [ بیان موضوع و مطلبی در کنار مفهوم متقابل آن و شرح آنان]

-سرنوشت هدایت یافتگان و  گمراهان در قالباین تابلوی زیبا و جذاب به نمایش گذاشته شده :
مردم، آنکه راه آشکار را بپیماید به آب می رسد و آن کس که از راه راست منحرف شود،در بیابان بی نشان سرگردان خواهد شد ( و از تشنگی خواهد مرد) .
خ 201

روش نمایشی
ارائهمصادیق محسوس در حین القای یک مفهوم، نقش شایانی در درک و فهم آن حقیقت ایفا نمودهو نیروی مضاعفی را برای یادگرفتن در اختیار مخاطب قرار می دهد.

- در صحنه ای مشاهده می کنیم که حضرت علی ( علیه السلام) به همراه جمعی ازیاران خود از راهی می گذشتند که چشمشان به مزبله ای افتاد. آن حضرت فرصت را مغتنمشمرده و درسی زنده به پیروانشان آموختند و فرمودند :
این ( کثافات و آلودگی ها) همان چیزی ست که دیروز بر سر آن رقابت می کردید! ح 195
یا طبق نقل دیگیری :  " این همان چیزیست که بخیلان به آن بخل می ورزند. "

- در قسمتی دیگر مشاهده می کنیم که امام ( علیه السلام) برای بر حذز داشتنمسلمانان از نشر شایعات و بی اعتنایی به سخنان بی اساس، این موضوع را در قالبنمایشی عینیت بخشیده است:
بدانید میان حق و باطل بیش از چهار انگشت فاصله نیست. خ 141
در این هنگام یکی از حاضران از تفسیر این سخن پرسید، امام انگشتان خود را جمعکردند و درمیان گوش و چشم خود ( در کنار صورتشان) قرار دادند و فرمودند :
" باطل آن است که بگویی شنیدم و حق آن است که بگویی دیدم "  خ 141 – ص 80 همین

بهره گیری از سجع و کلام آهنگین
موسیقیو آوای واژه ها تصویری را که با آن آوا همخوانی دارد در ذهن تداعی می کند.
طنین واژه ها در گوش، همچون تصاویر در چشم است.
  ابن اثیر، المثل السائر، ج 1، ص 252
- " و هم اکثر و امکر و انکر ونحن افضح و انصح و اصبح "  ح 120
آنها ( بنی عبد شمس) شمارشان بیشتر، اما فریبکارتر و زشت روی ترند و ما ( بنیهاشم) گویاتر و خیر خواه تر و خوش روی تریم.

تصاویری چند از موضوعات اعتقادی نهج البلاغه
ازجمله ویژگی های ممتاز سخنان حضرت علی (علیه السلام) در حوزه مباحث اعتقادی آن است،که آن حضرت برای تقریب اذهان به حقایق غیبی و مفاهیم ژرف اعتقادی، گاه آن ها راچنان آشکارا و روشن در قالب تابلوهایی زنده و بدیع در پیش روی مخاطب به تصویر درآورده است، که پس از تصاویر قرآنی و نبوی، زیباتر و گویاتر از آن را نمی توان سراغگرفت. ایشان با بهره گیری از تشبیهات و استعاراتی نغز، چنین مفاهیمی را در آستانهی حس قرار داده و پرده ابهام از چهره ی این حقایق کنار زده است.

سیمای مرگ در تصاویر نهج البلاغه
مرگ در تصاویری بدیع در نقش زنده ظاهر شده است :
- حریفی که مغلوب نمی شود. خ 230
- جنایتکاری غیر قابل تعقیب.  خ 230
- ملاقات کننده ای دوست نداشتنی. خ 230
- تیراندازی که تیرش به خطا نمی رود. خ 230
- گردابی ست مخوف. خ 221
- خواستاری ست که در رسیدن به مقصودش، عجله و شتاب دارد. خ99

سیمای ایمان در نهج البلاغه
بایددانست که ایمان تنها یک اندیشه و اعتقاد مح نیست که در زوایای روح انسان ماویگزیده باشد و فاقد هر گونه تاثیری در زندگی آدمی باشد، بلکه ایمان واقعی همچونروحی ست که در کالبد بی جان آدمی دمیده می شود و وی را حیاتی حقیقی می بخشد و اورا از تنگنای دنیا خارج نموده و افق گسترده ای را در فراروی او می گشاید. ص 115همین

سیمای دنیا در نهج البلاغه
- کسیاز آن شادمانی نمی بیند، جز آن که پس از آن با اشک و آه روبرو خواهد شد. خ111
- شبنمی از رفاه و خوشی دنیا بر کسی فرود نیامده، جز آنکه سیل بلا ها همه چیزش رااز بیخ و بن می کند. خ 111
- عزتش خواری، جدش بازی و شوخی، و بلندی آن سقوط است. خ 191

تصویری گویا از آثار شوم طمع
- طمعانسان را تا لب آب می آورد، بدون این که سالم بر گرداند و ضمانت می کند بدون اینکه وفا کند، بسا نوشنده ی آب که پیش از سیراب شدن گلوگیر شود. ح 275

پیامد ستیزه جویی در تصویری شگفت
- حضرت (علیه السلام) شخصی را دیدند که چنان بر ضد دشمنش می کوشید که به خود زیانمی رسانید. ایشان برای توصیف حال وی فرمودند :
تو مانند کسی هستی که به خود نیزه ای فرو می برد تا کسی را که پشت سرش سوار است بهقتل برساند. ح 296

سیمای دلربای قرآن در تابلوهایی بدیع
-قرآن نوری ست که خاموشی ندارد. خ198
- چشمه های دانش و دریاهای علوم است. خ 198

الحمدلله رب العالمین

به صفای پروازِ کبوتر و زلالیِ آب

و کافی بود من را این...

مشق عشق دانش‌آموزان در موکب‌های حسینی