برج تا برج، کبوتر تا کبوتر

شیوه کار به این صورتبوده که کشاورزان با ساختن این بناها در کنار مزارع خود آنهارا به پناهگاه پرندگانتبدیل و ضمن حفاظت این حیوانات و تامین خوراک آنها کود مورد نیاز مزرعه خود را نیزتامین می کردند. 

با تغییرات زندگی کم کمکبوتر خانه ها نیز جایگاه پیشین خود را از دست دادند. یعنی با تغییرات در وضعیتکشت و کار و ورود کودهای شیمیایی ارزان و سهل الوصول تر و همچنین گسترش شهر اطرافکبوتر خانه ها  و فراری شدن کبوترها  و مسی شدن زمین های زراعی می توان گفتآنچه امروزه از این برج ها باقی مانده بیشتر بقایای مخروبه و نیمه مخروبه است .

شاهکارهایی از دوران صفویه

در این دورانکبوترخانه ها ساخته می شد تا با جمع آوری فضولات این پرنده برای کشت و زرع استفادهکنند. این فضولات پس از مخلوط شدن با خاک، کود بسیار عالی می شد تا خربزه وهندوانه و سایر میوه های جالیزی بهتر پرورش یابند.

رشیدابراهیم پور، کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت: کشاورزان فضله کبوتر را باخاکستر و خاک مخلوط کرده، برای کشت و زرع به کار می بردند در گذشته ها کشاورزانفضله ها را به شکل قالبی مکعب آجری درآورده و هر قالب را یک تا دو قران میفروختند. ۴۰سال قبل نیز هر کیلو کود کبوتر هفت ریال ارزش داشت و در اوایل قرن ۱۹ نیز هر ساله یک برج کبوترخانه نزدیک به۱۰۰ تومان درآمد داشت.

ویگفت: صاحبان کبوترخانه ها ۳ماه یک بار برای جمع آوری فضولات داخل کبوتر خانه ها می شدند و کود حاصل را جمعآوری می کردند. در منابع آمده است که کود جمع آوری شده برمبنای آمار کبوتران موجوددر کبوتر خانه که گاهی به بیش از ۷هزار جفت بالغ می شد، نزدیک به ۷۰هزار کیلوگرم در سال بود که عایدی ارزشمندی برای کشاورزان به شمار می رفت.

ویافزود: مروری بر نوشته های مستشرقان و جهانگردان در طی۳ قرن گذشته نشان می دهد که از حدود ۷۰۰ سال قبل، برج های کبوتر در اصفهان خریدو فروش می شده و حتی صاحبان آنها به علت درآمد قابل توجهی که از این برج هاعایدشان می شد، همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می کردند،با تغییرات زندگی انسان ها در ۱۰۰سال گذشته، کم کم کبوترخانه ها نیز جایگاه پیشین خود را از دست دادند.

ابراهیمپور ادامه داد:مالکیت این برج ها که بیشتر موروثی و برخی متعلق به حاکم بود، باتغییرات ایجاد شده در وضعیت کشت و کار بی معنی شد. زمانی برج ها خرید و فروش میشدند؛ اما با ورود کودهای شیمیایی ارزان تر و سهل الوصول تر، دیگر جایی برایکبوترخانه ها و تحمل زحمت جمع آوری فضله و تهیه کود از آنها باقی نماند، گسترششهرها باعث شد اطراف کبوترخانه ها مسی شود که این مسأله باعث فراری شدن کبوترهاو عدم رغبت آنها به آشیانه سازی در برج ها شد.

وی در ادامه افزود: همچنین زمین های زراعی که مسی شدند،کبوترها نیز مهاجرت کردند یا طعمه شکارچیان شدند. در اواخر دوره قاجاریه، شکار بیرویه کبوتر یکی از تفریحات حاکم اصفهان بوده که این خود از عوامل کاهش تعداد کبوتربود.ه علاوه عدم رسیدگی به تعمیرات برج ها، نفوذ آب از صحراهای اطراف به پی برج هاو برف و باران و نداشتن شیب مناسب و ناودان های مربوط به بام برج آنها را ویرانکرد.

 برجتاریخی کبوتر مرداویج

این برج در قرن ۱۶میلادی بنا شده است. نقشه این برج به صورت یک دایرهنیست بلکه حالت یک گل را داشته که دورتادور برج از ۸دایره و یک دایره در وسط تشکیل شده است. ارتفاع آن ۱۸متر،۱۶مترقطر قاعده پایین می باشد. ساختار این برج ازخشت خام ،گل و پینه می باشدو علی رغم ساده بودن مصالح آن، از نظر مهندسی و معماری بی نظیر می باشد. ساختاربرج به صورت سه طبقه می باشد که داخل برج۱۵۰۰۰ لانه کبوتر وجود دارد یعنی ۱۵۰۰۰کبوتر می توانند در این برج اسکان گزینند وهمچنین ۷۷۰حفره در بالای برج می باشد که کبوتر ها از۱۲استوانه به همراه استوانه مرکزی می توانندوارد این برج شوند و انداز ه ورودی ها به اندازه بدن کبوترها می باشد درصورتی کهیک پرنده با اندازه بزرگتر نمی تواند داخل این برج شود. ابعاد حفره ۱۸×۲۰×۲۵سانتی مترکه اندازه یک لانه از اندازه بدنکبوتر تبعیت میکند

متروک شدن کبوترخان‌ها واز دست‌دادن کارایی آن‌ها در این میان و به دنبال آن نبود رسیدگی به تعمیرات برج‌ها،کشت مزارع پیرامون تا پای برج‌ها و نفوذ آب حاصل از آبیاری به پی برج‌ها سبب نابودی روزافزون آنها شده‌است.

علی برجی”

کبوترخانه ها فقط یککاربرد نداشته است؛ هم وسیله دفاع از مردم شهر در زمان حمله دشمن و هم محلی براینگهداری کبوترها بوده است. رعیت ها در زمان قدیم فضله کبوترهایی که در این برج هازندگی می کردند را می فروختند به عنوان کود و به جایش گندم می گرفتند. زمانی اینبرج‌ها این قدر مهم بود که حتی خرید و فروش هم می‌شدند و به خاطرش مالیات هم میدادند. می گویند تیمور لنگ نیز در زمان حمله به اصفهان با دیدن برج‌ها فکر می‌کندمردم منطقه کبوتر باز هستند اما وقتی به فایده آنها پی می‌برد در پایتخت کشور خودیعنی بخارا نمونه هایی از آن را می سازد (توضیح سایت تاریخ محلی: پایتخت دولتتیمور شهر سمرقند بوده است نه بخارا)؛ اما وقتی کودهای شیمیایی به بازار آمدکبوترخانه ‌ها دیگر چندان رونق نداشت. از طرفی وقتی اطراف برجها خیابان ساخته شددیگر کبوترها از سروصدا و شلوغی در آن نرفتند و متروکه شدند.

معماری کبوترخانه ها برچهاساسی بود و علت خراب شدن برج ها چیست؟
کبوترخانه ها از گل رس وکاه و نمک تشکیل شده که در برابر سرما و گرما مقاوم است و حتی صدا هم کمتر به داخلآن می رسد تا آرامش کبوترها حفظ شود. بیشترکبوتر خانه‌ها به شکل استوانه هستند تا لانه های بیشتری داشته باشند. طراحی ورودی هم به اندازه ای بود تافقط کبوتران بتوانند داخل شوند و در بدنه کاهگلی هم مانع از زاد و ولد ات میشد؛ اما دلیل تخریب و آسیب کبوترخانه ها در زمان قدیم حمله دشمن بود و در حال حاضربی توجهی. مثلا در زمان حمله افغان ها این برج ها آسیب جدی دید و دلیلش هم تبدیلشدن برج ها به سنگر دفاعی بوده و حمله دشمن است اما در حال حاضر بی‌تو جهی به مرمتو متروک شدن کبوترخانه ‌ها دلیل اصلی اش است. برجی نزدیکی خیابان کاوه است کهمتروک شده بود و محل زندگی معتادها بود و مردم بی اطلاع هم آب در آن می بستند تاخراب شود. در شهرهای اطراف هم کشت مزارع تا پای برج‌ها و نفوذ آب آبیاری به پی برج‌هاسبب خرابی شده‌است.

الحمدلله رب العالمین